داستان آفرينش انسان و آغاز حيات او بر کرة خاک با يک عهد و پيمان شکل مي گيرد. عهد و پيماني که بر پذيرش پروردگاري خداوند متعال و نفي پرستش شيطان بسته شد و همة انسانها بر وفاي به آن همداستان شدند:

اي فرزندان آدم، مگر با شما عهد نکرده بودم که شيطان را مپرستيد؛ زيرا وي دشمن آشکار شماست؟ و اين که مرا بپرستيد؛ اين است راه راست!1

و [ياد کن] هنگامي را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذريّه آنها را برگرفت و ايشان را بر خودشان گواه ساخت که آيا پروردگار شما نيستم؟ گفتند: «چرا، گواهي داديم» تا مبادا روز قيامت بگوييد ما از اين [امر] غافل بوديم.2

اين عهد و پيمان در طول تاريخ، بارها و بارها توسط پيامبران الهي و جانشينان آنها، به انسانها يادآوري شد تا آنان نسبت به عهدي که با خداي خود داشتند دچار فراموشي نشوند:

و در حقيقت، در ميان هر امتي فرستاده اي برانگيختيم [تا بگويد:] خدا را بپرستيد و از طاغوت [= فريبگر] بپرهيزيد.3

و پيش از تو هيچ پيامبري نفرستاديم مگر اين که به او وحي کرديم که: «خدايي جز من نيست، پس مرا بپرستيد».4

از سوي ديگر براي اين که مردم در وفا به پيماني که بر عهده داشتند دچار مشکل نشوند و در تشخيص راهي که به اطاعت و بندگي خدا و مخالفت با شيطان مي انجامد گرفتار سردرگمي نگردند، به آنان گوشزد شد که اطاعت خدا در اطاعت رسول اوست و هر کس بيشتر در طريق اطاعت رسول گام بردارد در اطاعت خدا از ديگران پيشي گرفته است:

هر کس از پيامبر فرمان بَرَد، در حقيقت، خدا را فرمان برده؛ و هر کس رويگردان شود، ما تو را بر ايشان نگهبان نفرستاده ايم.5

... و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگيريد و از آنچه شما را بازداشت بازايستيد و از خدا پروا بداريد که خدا سخت کيفر است.6

با پايان يافتن عصر رسالت، نه تنها از بار عهد و پيماني که آدم خاکي با خداي خود داشت کاسته نشد، بلکه بسيار شديدتر از دوران حيات پيامبر(ص) از او خواسته شد که به عهد و پيمان خود وفا کند؛ چرا که او در وفاداري به اين پيمان مورد بازخواست قرار خواهد گرفت:

... و به پيمان [خود] وفا کنيد؛ زيرا که از پيمان پرسش خواهد شد.7

و اين عهد، چنان که امام موسي کاظم(ع) در تفسير آيه يادشده مي فرمايد، چيزي نبود جز پيروي از امير مؤمنان علي(ع):

[مراد از] عهد [در اين آيه] آن پيماني است که پيامبر درباره دوستي ما و پيروي از امير مؤمنان[ع] از مردم گرفت؛ اين که با او مخالفت نورزند، از او پيشي نگيرند، با خاندانش نيکي کنند و آنها را آگاه کرد که درباره اين پيمان بازخواست خواهند شد.8

يعني اين بار عهد آدمي با خداي خود در صورتي ديگر متجلي شد و اطاعت امير مؤمنان و امامان پس از او همسنگ اطاعت خدا و رسول او گرديد:

آگاه باشيد، هر کس خدا را درباره ولايت امير مؤمنان و امامان پس از او پيروي کند، اين همان پيمان گرفته شده از سوي خداوند است.9

و براي اين که هيچ کس در شناسايي شخصي که پس از پيامبر(ص) مي بايست با او عهد اطاعت بسته مي شد به اشتباه نيفتد، در اجتماعي عظيم از مسلمانان نو شدن عهد آدمي به آگاهي همگان رسيد و اعلام شد هر کس پيمان ولايت نبي خاتم(ص) را پذيرفته از اين پس بايد به پيمان ولايت امير مؤمنان علي(ع) گردن نهد:

هر کس را من مولاي اويم، پس اين علي مولاي اوست.10

اي مردم! هر کس خدا و رسولش و علي و اماماني را که از آنها ياد کردم، اطاعت کند، بي ترديد به رستگاري بزرگي نائل آمده است.11

و از همين رو بود که اين روز را روز «عهد معهود» (عهد شناخته شده) ناميدند.

همانا امروز، روزي بس بزرگ است... امروز، روز کامل شدن دين و روز عهد و پيمان شناخته شده است.12

آري، انسانها مأمور شدند که پس از رحلت نبي خاتم(ص) با وصي او تجديد عهد کنند و دست در دست او بگذارند تا به فرموده حضرت زهرا(س)، آنها را آسان آسان و به راحتي و ملايمت به راه هدايت و رستگاري رهنمون شود:

به خدا سوگند، اگر پاي در ميان مي نهادند و علي را بر کاري که پيغمبر به عهدة او نهاد مي گذاردند، آسان آسان ايشان را به راه راست مي برد و حق هر يک را بدو مي سپرد. چنان که کسي زياني نبيند و هر کس ميوه آنچه کشته است بچيند. تشنگان عدالت از چشمه معدلت او سير و زبونان در پناه صولت او دلير مي گشتند. اگر چنين مي کردند درهاي رحمت از زمين و آسمان به روي آنان مي گشود. اما نکردند و به زودي خدا به کيفر آنچه کردند آنان را عذاب خواهد فرمود.13

اما چنان که فاطمه زهرا(س) نيز فرمودند: اين چنين نشد و بدعهدي و عهدشکني از همان نخستين روزهاي عروج رسول خدا(ص) آغاز گرديد و پيماني که جماعت مسلمين در روز غدير بر اطاعت ولي خدا بسته بودند به راحتي شکسته شد و جز جمع اندکي، همه امت اسلامي از اطراف امام و حجت عصر پراکنده شدند:

هنگامي که پيامبر (ص) رحلت فرمود همه مردم جز سه تن؛ سلمان، مقداد و ابوذر غفاري، به گذشته کفرآميز خود برگشتند.14

از آن به بعد اگر چه در مقاطعي از دوران 250 ساله امامت شيعه، شاهد روي آوردن مردم به ائمه معصومين(ع) و مرجعيت علمي آنها هستيم، اما هيچ گاه عهدي که مردم در برابر امامان خود داشتند به تمامي پاس داشته نشد و اين سخن امامان معصوم(ع) که فرموده بودند:

مردم تنها به سه چيز تکليف شده اند: شناخت امامان، تسليم شدن به ايشان در آنچه بر آنها وارد مي شود و رجوع به آنها در آنچه که در آن اختلاف دارند.15

هيچگاه محقق نشد و سرانجام بدعهديها و عهدشکنيهاي امت اسلام منجر به مقتول و مسموم شدن يازده امام و غيبت آخرين امام شد و جامعة اسلامي از برکات حضور امام معصوم(ع) در ميان خود محروم گشت. و اين همان اتفاقي بود که پيش از اين در کلام امام محمد باقر(ع) پيش بيني شده بود:

هنگامي که خداوند تبارک و تعالي، از آفريدگانش خشمگين شود، ما [اهل بيت] را از مجاورت با آنها دور مي سازد.16

آري، غيبت امام از جامعه و به درازا کشيدن آن نتيجه بدعهدي و پيمان شکني مردم نسبت به حجتهاي الهي و جانشينان به حق رسول خدا(ص) است و تا زماني که مردم چنان که بايد و شايد به پيماني که در برابر امامان معصوم(ع) برعهده دارند وفا نکنند و با همه وجود آماده پذيرش اوامر و نواهي آنها نگردند، ظهور محقق نخواهد شد؛ چنان که امام عصر(ع) فرمود:

اگر شيعيان ما - که خداوند توفيق طاعتشان دهد - در راه ايفاي پيماني که بر دوش دارند همدل مي شدند، ميمنت ملاقات ما از ايشان به تأخير نمي افتاد و سعادت ديدار ما زودتر نصيب آنان مي گشت، ديداري بر مبناي شناخت راستين و صداقتي از آنها نسبت به ما.17

با توجه به همين اهميت وفا به عهد و پيمان و تأثير آن در ظهور امام عصر(ع) بوده است که از ما خواسته اند هر بامداد عهد و پيمان اطاعتي را که نسبت به امام خود بر دوش داريم، به ياد آوريم و آن را تجديد کنيم:

بار خدايا! من در بامداد اين روز و تمام دوران زندگاني ام، عهد، عقد و بيعتي را که نسبت به او (امام مهدي(ع)) بر گردن دارم، تجديد مي کنم، که هرگز از آن برنگردم و بر آن پايدار بمانم.18

در پايان اين مقال توجه شما را به روايتي بلند و پرمعنا از امام باقر(ع) جلب مي کنيم. در اين روايت امام باقر(ع) در پاسخ پرسش يکي از ياران خود که از زمان فرا رسيدن امر [ظهور] پرسيده، در قالب يک داستان يا حکايت تمثيلي با تقسيم زمانها به سه زمان گرگ، قوچ و ترازو بر اين واقعيت تصريح کرده اند که مردم در يک مقطع زماني که از آن به «زمان گرگ» تعبير مي کنند، يکسره از در پيمان شکني با خاندان رسالت برآمدند و حتي در فکر وفا به پيمان خود نبودند، اما در مقطع زماني ديگر که از آن با تعبير «زمان قوچ» ياد مي کنند، مردم اگر چه تصميم دارند به پيمان خود وفا کنند، اما در عمل پيمان شکني مي کنند و از بازگرداندن حقوق اهل بيت(ع) سرباز مي زنند، تا سرانجام در مقطعي از زمان که «زمان ترازو» ناميده مي شود، مردم واقعاً تصميم مي گيرند به پيمان خود عمل کنند و حقوق غصب شده خاندان رسالت را به آنها برگردانند. و اين زمان، زماني است که مي توان در آن اميد تحقق ظهور داشت.

زراره نقل مي کند که: حمران از امام باقر(ع) پرسيد: قربانت گردم کاش به ما مي فرموديد اين امر (ظهور امام مهدي(ع)) چه زماني خواهد بود تا به آن خبر شادمان شويم. آن حضرت فرمود: اي حمران تو دوستان و برادران و آشناياني داري.19 در زمانهاي قديم مرد دانشمندي بود که پسري داشت و آن پسر علاقه اي به علم پدرش نشان نمي داد و در مورد دانش پدرش چيزي از او نمي پرسيد. آن مرد دانشمند همسايه اي داشت که به نزد او مي آمد، پرسشهايش را با او مطرح مي کرد و مطالبي از او مي آموخت. تا اين که زمان مرگ مرد دانشمند نزديک شد، پس او فرزندش را فرا خواند و گفت: »تو از آنچه در نزد من بود دوري مي گزيدي علاقه اي به آن نشان نمي دادي و چيزي از من نمي پرسيدي، اما همسايه اي دارم که به نزد من مي آمد و از من سؤالاتي مي کرد و چيزهايي فرا مي گرفت و به ذهن مي سپرد. اگر به چيزي نياز داشتي، نزد او برو« و همسايه اش را به او معرفي کرد. مرد دانشمند از دنيا رفت و پسر (همچنان) زنده بود تا اين که پادشاه آن زمان خوابي ديد و سراغ آن مرد دانشمند را گرفت. به او گفته شد: «آن مرد از دنيا رفته است». پادشاه گفت: «آيا فرزندي از او به جاي مانده است؟» گفتند: «آري او يک پسر به جا گذاشته است».

پادشاه گفت: «او را نزد من بياوريد» و کساني را به دنبال پسر فرستادند تا او را نزد پادشاه بياورند. پسر [با خود] گفت: «به خدا قسم، نمي دانم چرا پادشاه مرا احضار کرده است. من هيچ دانشي ندارم و اگر پادشاه چيزي از من سؤال کند، بي شک رسوا خواهم شد» در اين حال سفارش پدرش را (در هنگام مرگ) به خاطر آورد. پس نزد همسايه اي که از پدرش علم مي آموخت رفت و به او گفت: «پادشاه کساني را به دنبال من فرستاده و نمي دانم چرا احضارم کرده است. پدرم به من گفته بود اگر به چيزي نياز داشتم، به شما مراجعه کنم». همسايه گفت: «اما من مي دانم 20 به خاطر چه چيزي تو را احضار کرده است. اگر به تو بگويم تو بايد هر چيزي را که خدا از اين طريق نصيب تو گرداند، با من تقسيم کني». پسر گفت: «مي پذيرم» همسايه از او خواست سوگند ياد کند و به او اطمينان دهد که به عهدش وفا مي کند. پسر هم سوگند ياد کرد. آن مرد گفت: «پادشاه مي خواهد از تو در مورد خوابي که ديده پرسش کند و بداند که اين زمان چه زماني است. پس بگو اين «زمان گرگ» است. پسر نزد پادشاه رفت و پادشاه گفت: «آيا مي داني به چه دليلي تو را احضار کرده ام؟» پسر گفت: مرا احضار کرده ايد تا در مورد خوابي که ديده ايد از من بپرسيد و بدانيد که اکنون چه زماني است». پادشاه گفت: «درست گفتي. پس به من بگو اين زمان چه زماني است». پسر گفت: «اين زمان «زمان گرگ» است». پادشاه دستور داد پاداشي به آن پسر بدهند، آن پسر جايزه را گرفت و به سوي خانه اش رفت. اما از اين که به دوستش (مرد همسايه) وفا کند، خودداري کرد و [با خود] گفت: «شايد پيش از اين که اين مال را به او بدهم يا خودم بخورم از دنيا رفتم و شايد پس از اين به آن مرد نياز نداشته باشم و ديگر از اينگونه پرسشهايي که از من پرسيده شد، از من سؤال نشود». پس مدت زيادي [در وفا کردن به آن مرد] درنگ کرد.

مدتي بعد پادشاه خوابي ديد و به دنبال پسر فرستاد. پسر از کرده خود پشيمان شد و [با خود] گفت: «به خدا سوگند، هيچ دانشي ندارم که با آن نزد پادشاه بروم و نمي دانم با دوستم (همسايه) چکار کنم چون به او نيرنگ زده و به او وفا نکرده ام» بعد گفت: «به هر حال به نزد او مي روم، از او عذرخواهي مي کنم و براي او سوگند ياد مي کنم، شايد او [از خواب پادشاه] به من خبر دهد». پسر نزد مرد همسايه رفت و گفت: «کاري کرده ام که نمي بايد مي کردم و به آنچه که ميان من و تو بوده وفا نکرده ام و آنچه داشتم از دستم رفته و به تو نيازمند شده ام. تو را به خدا قسم مي دهم که مرا تنها نگذاري، من به تو اطمينان مي دهم که هر چه به دست آوردم با تو تقسيم کنم. پادشاه به دنبال من فرستاده و نمي دانم از من چه مي پرسد». آن مرد (همسايه) گفت: «پادشاه مي خواهد از تو در مورد خوابي که ديده سؤال کند و بداند که اين زمان چه زماني است. پس تو به پادشاه بگو: اين زمان، «زمان قوچ» است». آن پسر نزد پادشاه رفت، پادشاه وارد شد و گفت: «مي داني چرا به دنبال تو فرستاده ام؟» آن پسر گفت: «شما خوابي ديده ايد و مي خواهيد بدانيد که اکنون چه زماني است». پادشاه خطاب به پسر گفت: «درست گفتي. پس به من بگو اين زمان، چه زماني است؟» پسر گفت: «اين زمان، زمان قوچ است». پس از آن پادشاه دستور داد پاداشي به پسر بدهند. پسر آن پاداش را گرفت و به سمت خانه اش رفت و فکر مي کرد که آيا به دوستش وفا کند يا نه، يکبار تصميم مي گرفت وفا کند و يکبار تصميم مي گرفت به عهدش وفا نکند پس از آن گفت: «شايد پس از اين ديگر تا ابد به آن همسايه نيازي نداشته باشم» و در نهايت تصميم گرفت که بي وفايي کند و به عهدش وفا نکند. پس مدتي ديگر در وفا به عهدش درنگ کرد.

مدتي بعد پادشاه خوابي ديد و به دنبال پسر فرستاد، آن پسر به خاطر آنچه با دوستش کرده بود پشيمان شد و پس از دو بار بي وفايي گفت: «چه کنم که دانشي ندارم» سپس تصميم گرفت که به نزد مرد همسايه برود. پسر نزد آن همسايه رفت و او را به خداي تبارک و تعالي سوگند داد و از او خواست که او را [در مورد خواسته پادشاه] آگاه سازد و به همسايه گفت اين بار به او وفا مي کند و به او اطمينان داد و گفت: «مرا به اين حال وامگذار! بدون شک ديگر پيمان شکني نمي کنم و به تو وفا مي کنم» همسايه از او خواست تا به او اطمينان دهد، سپس گفت: «تو را خوانده تا از تو در مورد خوابي که ديده سؤال کند و بداند که اين زمان چه زماني است. وقتي که پادشاه از تو سؤال کرد، بگو اين زمان، «زمان ترازو» است» آن پسر نزد پادشاه رفت و پادشاه وارد شد و گفت: «[مي داني] چرا تو را احضار کرده ام؟» پسر گفت: «شما خوابي ديده ايد و مي خواهيد سؤال کنيد که اين زمان چه زماني است» پادشاه گفت: «درست گفتي پس به من بگو اکنون چه زماني است». پسر گفت: «اين زمان، زمان ترازو است». پادشاه دستور داد هديه اي به او بدهند، پسر هديه را گرفت و آنرا نزد مرد همسايه برد و آنرا جلوي همسايه گذاشت و گفت: «آنچه که من به دست آورده ام براي تو آوردم پس تو آن را تقسيم کن».

آن همسايه دانشمند گفت: «زمان اول زمان گرگ بود و تو از گرگها بودي و زمان دوم زمان قوچ بود که قوچ تصميم مي گيرد و انجام نمي دهد و تو هم مثل قوچ تصميم مي گرفتي اما وفا نمي کردي و اين زمان (سوم) زمان ترازو بود و تو در آن زمان وفادار بودي. پس بگير آنچه که براي تو است چون من نيازي به آن ندارم» و آن دانشمند (همسايه) هديه را به پسر برگرداند.21



پي نوشتها:

1 . ألم أعهد إليکم يا بني ادم أن لاتعبدوا الشيطان إنّه لکم عدوّ مبين و أن

اعبدوني هذا صراط مستقيم. سوره يس (36)، آيه 61-60.

2 . و إذ أخذ ربّک من بني ادم من ظهورهم ذرّيتهم و أشهدهم علي أنفسهم ألست بربّکم

قالوا بلي شهدنا أن تقولوا يوم القيامة إنّا کنّا عن هذا غافلين.

سوره اعراف (7)، آيه 172.

3 . و لقد بعثنا في کلّ أمة رسولاً أن اعبدوا اللَّه واجتنبوا الطاغوت... .

سوره نمل (16)، آيه 36.

4 . و ما أرسلنا من قبلک من رسول إلّا نوحي إليه أنّه لا إله إلّا أنا فاعبدون.

سوره انبيا (21)، آيه 25.

5 . من يطع الرسول فقد أطاع اللَّه و من تولّي فما أرسلناک عليهم حفيظاً.

سوره نساء (4)، آيه 80.

6 . ... و ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا و اتقوا اللَّه إنّ اللَّه

شديد العقاب.

سوره حشر (59)، آيه 7.

7 . ... و أوفوا بالعهد إنّ العهد کان مسئولاً. سوره اسراء (17)، آيه 3

8 . العهد ما أخذ النبي علي الناس في موّدتنا و طاعة أميرالمؤمنين أن لايخالفوه

ولايتقدّموه ولايقطعوا رحمه و أعلهم أنّهم مسئولون عنه.

محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج24، ص187، ح1. سوره مريم (19)، آيه 87.

9 . ألا من دان اللَّه بولاية اميرالمؤمنين والأئمة من بعده فهوالعهد عنداللَّه.

به نقل از امام صادق(ع) در تفسير آيه شريفه «لايملکون الشفاعة إلّا من اتّخذ عند

الرحمن عهداً.»؛ [آنان] اختيار شفاعت را ندارند، جز آن کس که از جانب [خداي] رحمان

پيماني گرفته است. (بحارالانوار، ج24، ص333، ح58.)

10. من کنت مولاه فهذا علي مولاه... . ابو منصور احمد بن علي بن ابي طالب طبرسي،

الاحتجاج، ج2، ص56-66.

11. معاشر الناس! من يطع اللَّه و رسوله و علّياً والائمّة الذين ذکرهم فقد فاز

فوزاً عظيما. همان.

12. إنّ هذا يوم عظيم الشأن... يوم کمال الدين و يوم العهد المعهود. بحارالانوار،

ج37، ص164، ح40.

13. همان، ج43، ص158. همچنين ر.ک: سيدجعفر شهيدي، زندگاني فاطمه زهرا(ع)، ص151.

14. إنّ النبي، صلّي اللَّه عليه و آله، لمّا قبض ارتدّ الناس علي أعقابهم کفّاراً

إلّا ثلاثة: سلمان والمقداد و أبوذر الغفاري. بحارالانوار، ج28، ص259، ح42.

15. إنّما کلّف الناس ثلاثه: معرفة الأئمّة والتسليم لهم فيما و رد عليهم والردّ

إليهم فيما اختلفوا فيه. حديث از امام باقر(ع). محمدبن يعقوب کليني، الکافي، ج1،

ص390، ح1.

16. إذا غضب اللَّه تبارک و تعالي علي خلقه، نحّانا عن جوارهم. همان، ص343، ح31.

17. لو أنّ أشياعنا، و فقّهم اللَّه لطاعته، علي اجتماع من القلوب في الوفاء بالعهد

عليهم، لما تأخّر عنهم اليمن بلقائنا و لتعجلّت لهم السعادة بمشاهدتنا علي حقّ

المعرفة و صدقها منهم بنا. بحارالانوار، ج53، ص177.

18. أللّهم إنّي أجدّد له في صبيحة يومي هذا و ماعشت من أيّام حياتي عهداً و عقداً

و بيعة له في عنقي لا أحوال عنها ولا أزول أبداً. همان، ج102، ص111.

19. مرحوم علامه مجلسي در توضيح اين سخن حضرت(ع) که «تو را دوستان و برادراني است»

مي فرمايد: «شايد هدف از آوردن اين حکايت، اين باشد که اين زمان، زمانه وفاي به عهد

نيست و اگر زمان ظهور اين امر را به تو بگويم، تو دوستان و آشناياني داري و زمان

ظهور را به آنها مي گويي در نتيجه خبر ميان مردم پراکنده مي شود و باعث فساد

مي شود. و عهد و پيمان به پوشيده داشتن زمان ظهور هم فايده اي ندارد؛ اگر هنوز زمان

ترازو نرسيده باشد، تو به عهد خود وفا نمي کني.

يا معناي اين سخن اين است که تو آشناياني داري، پس به آنها بنگر آيا آنها با تو در

چيزي هم رأي هستند يا اينکه اصلاً به عهد تو وفا مي کنند؛ پس چگونه امام زمان(ع) در

اينگونه زمان ظهور مي کند!

يا اينکه مقصود اين است که تو مي تواني آنرا استعلام کني، پس براي کسب علم به حال

آشنايان و برادرانت بنگر هر چه از آنها عزم و تصميم قاطع بر فرمانبرداري و اطاعت و

تسليم کامل از امامشان ديدي، پس بدان آن زمان، زمان ظهور حضرت قائم - که خداوند

ظهور و فرجش را نزديک گرداند - است و قيام آن حضرت مشروط به اين امر است و عموماً

اهل هر زماني بر يک حالت هستند همانگونه که از اين داستان پيداست.»

(بحارالانوار، ج14، ص500).

20. علامه مجلسي در توضيح عبارت «اما من مي دانم» مي نويسد: «شايد علم آن مرد از

اطلاع دادن آن عالم باشد و آن عالم هم علمش را از انبياء گرفته باشد يعني آنها

براساس وحي آسماني به او خبر داده اند که پادشاه به زودي آن خوابها را خواهد ديد و

اين تعبير آن خوابهاست. يا اينکه او از آن دانشمند نوعي دانش فرا گرفته که شخص با

آن مي تواند امثال آن امور را استنباط نمايد. اين احتمال هم وجود دارد که آن مرد

پيامبري باشد که اين امور را از طريق وحي فهميده است. (همان)

21. الکافي، ج8، ص362، ح552؛ بحارالانوار، ج14، ص497 - 499.