يادگارهاي موعود



اشاره :

در گوشه و کنار سرزمينهاي اسلامي مکانهايي وجود دارند که منتظران يار در آنها گرد مي آيند و به ياد عزيز سفر کرده خود نجواهاي عاشقانه سر مي دهند. اين مکانها که هر کدام به نوعي يادگار حضرت موعود هستند براي همه شيعيان مقدس است و بزرگداشت آنها وظيفه اي همگاني به شمار مي آيد.

براي آشنايي بيشتر شما عزيزان با مساجد، مقامها و اماکن خاصي که يادآور آن امام منتظر هستند، بر آن شديم که در هر شماره به اجمال يکي از اين مکانها را معرفي کنيم. باشد که مورد قبول حضرت موعود واقع شود.

يکي ديگر از مساجد معروف و مهمي که همواره مورد توجه مسلمانان بوده مسجد شريف کوفه است. اين مسجد از جهات مختلفي حائز اهميت است که به برخي از آنها در بخشهاي بعدي اشاره خواهد شد اما آنچه که سبب توجه بيشتر شيعيان به اين مکان مقدس شده است؛ عنايت خاصي است که حضرت مهدي(ع) به اين مسجد دارند. در بخش حکايات بيان خواهد شد که بسياري از سعادتمندان در اين مکان پر برکت توفيق زيارت امام(ع) را پيدا کرده اند. افزون بر اين براساس روايات زيادي از جمله روايات معروف »مفضل«، بعد از ظهور آن حضرت، کوفه مرکز حکومت و مسجد جامع آن، مرکز قضاوت و اجراي عدالت خواهد شد.

در روايتي که مفضل از امام صادق(ع) نقل مي کند، درباره جايگاه مسجد کوفه در عصر ظهور چنين آمده است:

قلت: يا سيّدي فأين تکون دارالمهدي و مجتمع المؤمنين؟ قال(ع): دار ملکه الکوفة و مجلس حکمه جامعها...1 .

[به امام صادق(ع)] عرض کردم: سرور من! محل استقرار حضرت مهدي(ع) و مکان تجمع مؤمنان پس از ظهور کجا خواهد بود؟ حضرت در جواب فرمودند: پايتخت آن حضرت کوفه و مرکز قضاوتشان مسجد جامع خواهد بود...

برطبق روايتي ديگر از علي(ع)، امام زمان(ع) در مسجد کوفه نماز را اقامه مي کنند:

عن ابن نباتة قال: بينا نحن ذات يوم حول أميرالمؤمنين(ع) في مسجد الکوفه إذ قال: يا أهل الکوفه... انّ مسجدکم هذا أحد أربع المساجد التي اخترها اللَّه عزّوجلّ لأهلها... ولياتين عليه زمان يکون مصلّي المهدي من ولدي و مصلّي کلّ مؤمن...2.

ابن نباته مي گويد روزي در مسجد کوفه گرد حضرت اميرالمؤمنين(ع) جمع شده بوديم که آن حضرت فرمودند: اي اهل کوفه! اين مسجد شما يکي از آن چهار مسجد است که خداوند تبارک و تعالي آن را براي اهلش اختيار نموده است... زماني پيش مي آيد که اين مسجد محل اقامه نماز فرزندم مهدي(ع) و همه مؤمنان خواهد شد.

اين روايت را روايت ديگري از امام باقر(ع) تکميل مي کند. براساس روايت نقل شده از آن حضرت وقتي امام مهدي(ع) وارد کوفه مي شوند با استقبال گرم مردم روبرو مي گردند؛ همه به حکم حضرت گردن مي نهند و آنگاه حضرت وارد مسجد شده براي مردم خطبه مي خوانند و نقل است که تجمع مردم به قدري زياد خواهد بود که وقتي از شوق ديدار امامشان بي اختيار گريه مي کنند سخنان حضرت به گوش کساني که دورتر از منبر هستند نخواهد رسيد، لذا در هفته دوم بعد از ورود امام(ع) به کوفه، مردم خطاب به حضرت مهدي(ع) مي گويند:

يا ابن رسول اللَّه الصلاة خلفک تضاهي الصلاة خلف رسول اللَّه(ص) والمسجد لايسعنا.

اي پسر رسول خدا! نماز در پشت سر شما خواندن همانند نماز خواندن در پشت سر رسول خدا(ص) است در حالي که اين مسجد گنجايش اين همه جمعيت ندارد.

منظور مردم آن است که حضرت تدبيري بينديشند تا همه مردم توفيق حضور در نماز جماعت و جمعه را داشته باشند.

امام(ع) در پاسخ مي فرمايند: مسجدي براي شما خواهم ساخت که گنجايش همه مردم را داشته باشد. در ادامه روايت آمده است:

فيخطّ مسجداً له ألف باب يسع النّاس عليه اصيص3 .

طرح مسجد بزرگي را که داراي هزار در است و همه مردم را در خود جاي مي دهد ارائه مي دهند.

نکته ديگري که در مورد مسجد کوفه در روايات به چشم مي خورد اين است که آن حضرت مسجد کوفه را براي اصلاح قبله آن بازسازي خواهند کرد. علي(ع) در اين زمينه مي فرمايند:

کانّي أنظر الي شيعتنا بمسجد الکوفه و قد ضربوا الفساطيط يعلّمون الناس القرآن کما أنزل أما إنّ قائمنا إذا قام کسره و سوّي قبلته.4

گوئي هم اکنون به شيعيان در مسجد کوفه مي نگرم که خيمه ها برپا کرده اند و قرآن را آن گونه که نازل شده است براي مردم آموزش مي دهند. قائم ما چون قيام کند آن مسجد را خراب و قبله آن را اصلاح خواهند نمود.

تاريخچه و مشخصات مسجد کوفه

به نوشته کتابهاي تاريخ، وقتي شهر کوفه اولين بار در سال 17 ق. به دستور عمربن خطاب و توسط سعد بن وقاص، فرمانده لشکر اسلام، به عنوان اردوگاه سربازان اسلام بنا گشت؛ سعد وقاص در مرکز اين پايگاه نظامي در فضايي کوچک به شکل چهارگوش مسجدي بدون سقف را از چوب و ني تأسيس کرد که البته بعدها براي در امان ماندن آن از خطر آتش سوزي اطراف آن را با ديوارهاي گلي محصور کردند و سالها بعد همين مسجد را زياد بن ابي سفيان حاکم معاويه به سبک ساختمان سازي مرسوم در بين ساسانيان تجديد بنا کرد...5 ولي از مضمون روايات چنين برمي آيد که سابقه اين مسجد بسيار قديمي تر از آن است که در اسناد تاريخي ذکر شده است. به عنوان مثال از پيامبر اکرم(ص) نقل شده است که آن حضرت فرمودند شبي که مرا سير دادند تا مسجد اقصي (در جريان معراج) از مسجد کوفه گذشتيم؛ سوار براق بودم به محلي رسيديم که جبرئيل گفت: يا محمد در اينجا پياده شو و نماز بخوان! وقتي در آنجا نماز به جاي آوردم از جبرئيل پرسيدم: اينجا کجاست؟ جبرئيل گفت: اينجا کوفان (کوفه) است و اين محل هم مسجد آنجاست. من تا کنون بيست مرتبه ديده ام که اينجا خراب شده و دوباره تجديد بنا گشته است و فاصله بين هر خرابي و آبادي آن پانصد سال بوده است.6

بنابر مضمون روايتي ديگر، روزي امام صادق(ع) به نزديکيهاي مسجد کوفه رسيدند و از مرکب خود پياده شدند؛ وقتي علت پياده شدنشان را سؤال کردند آن حضرت فرمودند:

حدّ مسجد الکوفه آخر السراجين خطّه آدم(ع) و أنا أکره أن أدخله راکباً...7 .

محدوده مسجد کوفه آخر سراجين (نام محلي در نزديکي مسجد) است که اين حدّ را حضرت آدم(ع) براي مسجد مشخص کرده است و من نمي پسندم که سواره وارد اين محدود بشوم.

در ادامه روايت آمده است که راوي مي پرسد: اگر محدوده مسجد کوفه آن است که مي فرماييد پس چه چيز باعث تغيير آن شده است؟ حضرت در پاسخ مي فرمايند: اول امري که سبب تغيير آن شد توفان نوح بود بعدها هم اصحاب کسري و سپس نعمان بن منذر و بعد هم زياد بن ابي سفيان تغييراتي در آن ايجاد کردند.

بر اين اساس معلوم مي شود که اين مسجد شريف از زمان آدم ابوالبشر به عنوان محلي براي عبادت خداوند تبارک و تعالي مطرح بوده است؛ منتهي در طول تاريخ دستخوش تغيير و تحولاتي شده و در زمانهاي مختلف در تجديد بناها حدود محوطه مسجد تغيير پيدا کرده است. »شعبي« مي گويد: »مسجد کوفه شش جريب و شش قفيز است«. ولي »زادانفروخ« گفته است: »مساحت مسجد کوفه نه جريب است«.8 در بعضي از مآخذ وضعيت کنوني مسجد جامع کوفه چنين توصيف مي شود: اين مسجد تقريباً به شکل مربع است منتهي اضلاع آن با هم تفاوت دارند. اندازه هر يک از اضلاع آن به ترتيب عبارتند از: 110، 116، 109 و 116 متر؛ مساحت آن را حدود 12750 متر دانسته اند و ارتفاع ديوارهاي مسجد 22 متر ذکر شده است. در سمت جنوب غربي آن به فاصله 85 متر، خانه کوچک و محقري وجود دارد و مشهور است که آنجا خانه علي(ع) بوده است که قبر ميثم تمار در نزديک آن خانه قرار دارد. در بين اين خانه و مسجد، قصر دارالخلافه واقع شده است که از در ضلع جنوب غربي مسجد مي توان به دارالخلافه وارد شد.

ضمناً قبر مسلم بن عقيل و هاني بن عروه در دو مکان نزديک به هم، چسبيده به ديوار ضلع شرقي مسجد است که از طريق يک در بزرگ که در ديوار گذاشته شده است مي توان به حرم آن دو بزرگوار داخل شد. البته در شمالي هم به اين در آرامگاه راه دارد و قبر مختار ثقفي به آرامگاه مسلم بن عقيل نزديک تر است. در دور تا دور محوطه اين مسجد، هفتاد و شش حجره (غرقه) وجود دارد. در مجموع درهاي ورود و خروج به مسجد چهارتاست:

1. »باب السده« که معروف به باب اميرالمؤمنين(ع) است؛

2. »باب الکنده« که در طرف غربي مسجد است؛

3. »باب الانماط« که محاذي قبله است؛

4. »باب الفيل« يا الثعبان.

در اين مسجد مکانهاي مقدس و محرابهاي زيادي وجود دارد که هر يک از آنها را مقام مي نامند. از جمله آنهاست:

1. مقام حضرت ابراهيم خليل(ع)؛

2. مقام حضرت خضر(ع)؛

3. مقام حضرت زين العابدين(ع)؛

4. مقام نوح يا باب الفرج؛

5. مقام اميرالمؤمنين(ع)؛

6. مقام جبرئيل؛

7. دکه قضاء (محل قضاوت اميرالمؤمنين(ع))؛

8. دکه حضرت صادق(ع)؛

9. محراب اميرالمؤمنين(ع) که محراب حضرت زکريا هم گفته مي شود؛

10. بيت الطشت؛

11. مقام بيعت النبي(ص)؛

12. دکةالمعراج (محلي که پيامبر اکرم(ص) در شب معراج در آن مقام نماز به جاي آوردند)؛

و...



فضائل مسجد جامع کوفه

براي مسجد کوفه در روايات حضرات معصومين(ع) فضائل زيادي بيان شده است:

امام باقر(ع) مي فرمايند:

اگر مردم به فضيلتي که مسجد کوفه دارد واقف بودند؛ از راههاي بسيار دور به آنجا سفر مي کردند. يک نماز واجب خواندن در آنجا مساوي با به جاي آوردن يک حج و يک نماز مستحبي خواندن در آنجا معادل با انجام دادن عمره است9.

علي(ع) نيز در اين باره مي فرمايند:

خواندن نماز نافله در اين مسجد معادل انجام عمره در کنار پيامبر اکرم(ص) و خواندن نماز واجب در آنجا مساوي انجام دادن حج با رسول اکرم(ص) است. در اين مسجد هزار پيغمبر و هزار وصي پيغمبر نماز خوانده اند10.

امام صادق(ع)، به يکي از اصحاب که اهل کوفه بود فرمودند:

آيا تمام نمازهايت را در مسجد کوفه مي خواني؟ وي عرض کرد: خير. حضرت فرمودند: من اگر در آنجا حاضر باشم اميدوارم که هيچ نمازي از من در آن مسجد فوت نشود. سپس حضرت اضافه کردند: آيا فضيلت نماز در اين مسجد را مي داني؟ راوي مي گويد: گفتم: خير. حضرت فرمودند: هيچ بنده صالح و پيامبري نبوده است مگر آن که در مسجد کوفه نماز خوانده است حتي رسول خدا(ص) وقتي به معراج مي رفتند جبرئيل(ع) به ايشان عرض کرد: آيا مي داني حالا در کجا هستي؟ حضرت رسول(ص) فرمودند: خير. جبرئيل گفت: حالا در مقابل مسجد کوفه قرار گرفته ايد. پيامبر(ص) به جبرئيل فرمودند: از خداوند متعال اجازه بخواه تا پائين رفته در آن نماز بخوانيم. وقتي خداوند متعال اجازه دادند؛ حضرت در آنجا دو رکعت نماز به جاي آوردند. سپس امام صادق(ع) فرمودند: يک نماز واجب در آن برابر با هزار نماز و يک نماز نافله در آن مساوي با پانصد نماز در اماکن ديگر است.

قبله اين مسجد، باغي از باغهاي بهشت و دست راست و چپ آن نيز از بستانهاي بهشت است. در آن مسجد نشستن عبادت محسوب مي شود. اگر مردم فضيلت آن را مي دانستند هر چند با چهار دست و پا همچون طفل خود را به آنجا مي رساندند تا از برکات آن بهره مند شوند11.

محمد بن سنان مي گويد: از امام رضا(ع) شنيدم که مي فرمودند:

يک نماز فُرادا در مسجد کوفه خواندن با فضيلت تر از هفتاد نمازي است که بطور جماعت در جاهاي ديگر خوانده شود12.

همان گونه که پيش از اين گفته شد؛ روايات بسيار زيادي در اين باره در کتب روائي وارد شده است که در اينجا به همين مقدار اکتفا مي شود اما جهت تکميل بحث به بعضي از اوصاف و ويژگيهاي معنوي مسجد کوفه که در متن روايات مختلف آمده است اشاره مي شود:

1. ... مسافر در اين مسجد مخير است که نمازش را تمام و يا به صورت شکسته بخواند.

2. اعتکاف در آن مسجد مانند اعتکاف در مسجدالحرام و مسجد مدينه است؛ يعني از ثواب و فضيلت بيشتري برخوردار است.

3. مسجد کوفه، افضل از مسجد اقصي در بيت المقدس است.

4. کشتي نوح از همين مکان حرکت کرده است.

5. هيچ گرفتار و محزوني در مسجد کوفه دست به دعا برنداشته مگر آنکه دعايش مستجاب شده است؛ يعني خداوند غم و گرفتاري او را برطرف ساخته و حاجتش را برآورده است.

6. مسجد کوفه باغي از باغهاي بهشت است.

7. طرف راست اين مسجد مبارک و با برکت تر از طرف چپ آن است.

8. عصاي موسي(ع)، شجره يقطين و انگشتر سليمان و... در آنجاست.

9. در روز قيامت اين مسجد براي اهلش شفاعت خواهد کرد.

10. حضرت ابراهيم(ع) و حضرت نوح(ع) و حضرت زکريا(ع)... در آن نماز خوانده اند.

11. امام زمان(ع) پس از ظهور در آن نماز خوانده و آنجا را محل قضاوت و محکمه خود قرار خواهد داد.

12. آنجا يکي از چهار مسجد مهم مسلمانان است؛ يعني مسجدالحرام و مسجد مدينه و مسجدالاقصي است که مسجد کوفه از مسجدالاقصي با فضيلت تر است.

آداب و اعمال مسجد کوفه

در کتابهاي دعا و زيارت آداب مسجد کوفه را به دنبال آداب خود شهر کوفه بيان مي کنند؛ چرا که از سرزمين کوفه به عنوان حرم اميرالمؤمنين(ع) ياد شده است و براي ورود به آن، نظير حرم پيامبراکرم(ص) آدابي مشخص شده است. در هر حال چنين وارد شده است که وقتي به سوي مسجد کوفه عازم شدي در حال رفتن اللَّه اکبر و لااله الااللَّه و الحمداللَّه و سبحان اللَّه مي گويي آنگاه که به مسجد رسيدي در کنار در معروف به باب الفيل13 بايست اينگونه سلام بده. السلام علي رسول اللَّه، السلام علي اميرالمؤمنين و رحمةاللَّه و برکاته و منتهي مشاهده و موضع مجلسه و مقام حکمته... و انت وليّي و سيّدي و وسيلتي في الدنيا و الآخرة.

سپس داخل مسجد شو و بگو: اللَّه اکبر (سه مرتبه) هذا مقام العائذ باللَّه و بمحمّد و بولاية أميرالمؤمنين وألأئمة المهديين الصادقين... وحجةاللَّه علي خلقه.

آنگاه برو به طرف ستون چهارم نزديک باب الانماط که روبروي ستون پنجم و به ستون حضرت ابراهيم(ع) معروف است و چهار رکعت نماز بخوان به اين ترتيب که دو رکعت آن را با حمد و سوره »قل هواللَّه« و دو رکعت ديگر را با حمد و سوره قدر14. وقتي نماز را به پايان بردي تسبيحات حضرت زهرا(ع) را ذکر و بعد اين گونه سلام کن:

السلام علي عباداللَّه الصالحين الراشدين، الذين أذهب اللَّه عنهم الرجس و طّهرهم تطهيراً و جعلهم أنبياء مرسلين و حجة علي الخلق أجمعين و سلام علي المرسلين والحمداللَّه رب العالمين و لک تقدير العزيز العليم. و هفت مرتبه بگو: سلام علي نوح في العالمين. سپس بگو: نحن علي وصيتک يا وليّ المؤمنين التي أوصيت بهاذريتک من المرسلين... الحمداللَّه علي ماهدانا.

پس از آن به نزديک »دکة القضا« رفته در آنجا دو رکعت نماز مي خواني در اين نماز بعد از حمد در خواندن سوره مختار هستي هر يک از سوره هاي قرآن را که در آن آيه سجده نيست مي تواني بخواني. بعد از اين نماز هم وقتي تسبيحات حضرت زهرا(ع) را ذکر کردي آنگاه چنين بگو:

يا مالکي و مملکّي و متغمدي بالنعم الجسام... برحمتک يا أرحم الراحمين.

با توجه به مفصل بودن اعمال و آداب مسجد کوفه در اينجا به همين مقدار بسنده مي کنيم و علاقه مندان را به مفاتيح الجنان و کتابهايي که در زمينه آداب و اعمال عتبات عاليات نوشته شده رجوع مي دهيم.

پي نوشتها :

1 . بحارالانوار، ج53، ص11.

2 . بحارالانوار، ج97، صص390-389، روايت 14.

3 . بحارالانوار، ج52، ص330.

4 . بحارالانوار، ج52، ص364، ح139.

5 . جهت اطلاع بيشتر به تاريخ طبري ج1، ص248 و معجم البلدان ج4، ص323 به بعد مراجعه شود.

6 . قال رسول اللَّه(ص) لما اسري لي مررت بموضع مسجد الکوفه... من لايحضره الفقيه ج1، ص150 ح18.

7 . من لايحضره الفقيه ج1 ص149 ح14. در نقل ديگري دارد فانّ هذا الموضع کان مسجد الکوفة الاوّل الذي خطّه آدم و انااکره ان ادخله راکباً. بدرستي که اين مکان جز محدوده اوليه مسجد کوفه است که حضرت آدم(ع) آن را مشخص ساختند و من دوست ندارم که در حال سواره بودن وارد آن شوم. بحارالانوار ج98، ص6و386، ح6.

8 . لغت نامه دهخدا، ج5، ص7359.

9. المزار الکبير، ص122.

10. بحارالانوار، ج97، ص400، ح49.

11. بحارالانوار، ج97، ص391، ح16.

12. بحارالانوار، ج97، ص39!، ح34.

13. چون از علي(ع) روايت شده است فرمودند: ادخل الي جامع الکوفة من الباب الاعظم فانّه روضة من رياض الجنة. من از در بزرگ (باب الفيل) به مسجد کوفه وارد مي شوم چون آن در باغي از باغهاي بهشت است. بحارالانوار ج97 ص409.

14. روايت شده است امام صادق(ع) در زمان حکومت سفاج به مسجد کوفه آمدند و از باب الفيل وارد شدند و در کنار ستون چهارم نماز خواندند و از آن حضرت نقل شده است که فرمودند: اين ستون حضرت ابراهيم(ع) است. المزارالکبير، ص162.