امام زمان عليه السلام، پيشواي دوازدهم شيعه اماميّه، مهدي موعود، يگانه فرزند امام حسن عسکري عليه السلام و واپسين امام است. همه شيعيان دوازده امامي، به اجماع بر امامت آن حضرت متفق اند و او را زنده و از انظار غايب و حضرتش را نقطه اميد خود و منجي عالم بشريت مي دانند.

پيوسته در حوادث سهمگين زندگي، بدو پناه مي برند و منتظر فرج او هستند؛ تا آن گاه که حکمت الهي اقتضاي ظهور، خلافت و تصرف ظاهري آن حضرت را بکند و بنا به وعده خداوند زمين را از عدل و داد و مساوات پر کند و عظمت شريعت را تجديد نمايد و احکام الهي را در ميان مردم جاري سازد.

نام آن حضرت همان نام حضرت رسول (م، ح، م، د) است. در اخبار شيعه از بردن نام ايشان منع شده است و اکثر علماي شيعه نام ايشان را به تصريح ذکر نمي کنند. اين روايات شايد مربوط به زمان کودکي و دوران پيش از غيبت ايشان بوده است تا مخالفان - که به شدت در تعقيب ايشان بودند - به وجود ايشان پي نبرند، از آن حضرت با القابي چون مهدي، حجّت، قائم، منتظَر، بقيَّةُاللّه و صاحب زمان، خلف صالح، امام زمان، ولي عصر، امام عصر و... ياد مي شود و يا به کنايه او را الحضرة، الناحية المقدسة، الغريم و... مي نامند.

تولد ايشان در شب نيمه شعبان سال 255 ق روي داده است. مادرش ام ولد و بانويي رومي بود که نرجس (نرگس) و به قولي مليکه نام داشت. او را نواده قيصر روم گفته اند و در روايات به چگونگي ازدواج حضرت عسکري عليه السلام با اين بانو و نيز کيفيت ولادت امام و معجزات آن حضرت اشاره شده است.

به موجب اين روايات، آن حضرت از روز ولادت از انظار پنهان نگاه داشته مي شد؛ ولي برخي از خانواده و خواص صحابه او را زيارت مي کردند. امام عسکري عليه السلام اصحاب خود را از غيبت قريب الوقوع ايشان مطلع مي ساخت. در شمايل حضرتش گفته اند: در شکل و خوي شبيه جدش پيغمبرصلي الله عليه وآله است. آخرين بار وقتي که امام دوازدهم در جمع مردم ديده شد، هنگام خواندن نماز بر جنازه پدر بزرگوارش (ربيع الاول 260 ق) بود و پس از آن غيبت آن حضرت آغاز شد. بنابر اخبار و روايات شيعه، آن حضرت دو غيبت دارد: صغري و کبري که قصري و طولي نيز مي گويند. غيبت صغري 69 سال (از شهادت امام عسکري عليه السلام تا سال 329 ق) طول کشيد و در اين مدت چهار سفير يا نايب - که ايشان را «نواب» يا «ابواب» يا «سفراء» مي خواندند - نامه ها و توقيعات حضرت را به مردم مي رساندند و خود به زيارت ايشان نايل مي شدند.

بجز اين چهار تن - که «سفراء محمودون» و «نواب مرضيون» ناميده مي شوند - ظاهراً کساني ديگر نيز در مدت غيبت صغري، به حضور امام رسيده اند. امّا کساني هم بوده اند که به دروغ ادعاي سفارت و نيابت نموده اند و مورد تکذيب و لعن سخت حضرت مهدي عليه السلام و نواب خاصّ و شيعيان قرار گرفته اند؛ از قبيل «شريعي»، «نميري»، «حسين حلاج»، «شلمغاني» و... .

با پايان زندگي علي بن محمد سمري (نايب چهارم)، عصر نيابت خاصه به انتها رسيد و دوره نيابت عامّه آغاز گرديد. به اين معنا که از سوي امام شرايطي کلي و به طور عام تعيين شد که در هر زمان بر هر کسي منطبق شد، سخنش سخن امام بوده و اطاعتش واجب و مخالفتش حرام خواهد بود.

اعتماد شيعه اماميّه بر غيبت امام دوازدهم و زنده بودن او در طي قرون متمادي، اعتماد به ظهور او در آينده، خروج او از پرده استتار، گرفتن حکومت و خلافت الهي و... موجب سؤالات و شبهات فراواني از جانب مخالفان شيعه اماميّه شده است و علماي شيعه به خوبي در هر عصري به اين موارد پاسخ داده اند.

اعتقاد به امام حي قائم و انتظار ظهور او و نيابت فقها، از نظر سياسي، فرهنگي و ديني نتايج مهمي در تاريخ تشيّع داشته است و تکيه گاه شيعيان و سبب انسجام و اتحاد جامعه ايشان و زنده ماندن روح انقلاب و مقاومت در آنان بوده است.

اين انگاره موجب گرديده است که هميشه عده اي در صدد تحصيل علم و وصول به مقام اجتهاد بر آيند. مدارس بزرگ شيعه در ايران، عراق، هند و ساير بلاد آسيا و آفريقا، نه تنها موجب بقا و قوّت تشيّع بوده است؛ بلکه معارف پربار تشيّع را ترويج کرده و مشعل دانش و خرد را در تاريک ترين ادوار تاريخ روشن نگه داشته است. [1] .